‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, ตํ จิตฺตนฺติ…เป.… อตีตํ จิตฺต’’นฺติอาทินา จ ธมฺมวาเร,

‘‘ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ ปุคฺคลธมฺมวาเร จ, สราคาทิปเทหิ, กุสลาทิปเทหิ จ มิสฺเสสุ สพฺพวาเรสุ จ ปุจฺฉาสุ เหฏฺฐา วุตฺตานุสาเรน วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพฯ อยํ จิตฺตยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโยฯ

ธมฺมยมกมาติกตฺถวณฺณนา

ธมฺมยมกมาติกาย ปน ขนฺธยมเก วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘โย กุสลํ ธมฺมํ ภาเวติ, โส อกุสลํ ธมฺมํ ปชหตี’’ติ อาคตตฺตา ปเนตฺถ ปริญฺญาวาโร ภาวนาวาโร นามฯ ตตฺถ ยสฺมา อพฺยากโต ธมฺโม เนว ภาเวตพฺโพ น ปหาตพฺโพ, ตสฺมา ปทเมว น อุทฺธฏนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน ปเนตฺถ ‘‘กุสลากุสลา ธมฺมาติ? อามนฺตา’’ติอาทินา, ‘‘ธมฺมา อกุสลา ธมฺมาติ? อกุสลา ธมฺมา ธมฺมา เจว อกุสลา ธมฺมา จ, อวเสสา ธมฺมา น อกุสลา ธมฺมา’’ติอาทินา จ ปณฺณตฺติวาเร วิสฺสชฺชนนโย ญาตพฺโพฯ

‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ? โนฯ ยสฺส วา ปน…เป.… ยสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อพฺยากตา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ? ปญฺจโวกาเร กุสลานํ อุปฺปาทกฺขเณ…เป.… อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยตฺถ กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา…เป.… ตตฺถ อพฺยากตา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตาฯ

ยตฺถ วา ปน อพฺยากตา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ …เป.… จตุโวกาเร…เป.… อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส ยตฺถ กุสลา ธมฺมา…เป.… อุปฺปชฺชนฺตีติ? โน’’ติอาทินา จ,

‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อกุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ…เป.… สพฺเพสํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อพฺยากตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิโรธสมาปนฺนานํ อสญฺญสตฺตานํ เตสํ กุสลา จ ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, อกุสลา จ ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อพฺยากตา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ…เป.… สพฺเพสํ จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อารุปฺเป อกุสลานํ อุปฺปาทกฺขเณ จ นุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยตฺถ กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ อกุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา…เป.… ตตฺถ อพฺยากตา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ? อุปฺปชฺชนฺติฯ ยตฺถ วา ปน อพฺยากตา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ อกุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ? นตฺถี’’ติอาทินา จ อุปฺปาทวาเร,

‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺส อกุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺตีติ? โน’’ติอาทินา นิโรธวาเร จ,

‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อกุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺตีติ? โน’’ติอาทินา อุปฺปาทนิโรธวาเร จ,

‘‘โย กุสลํ ธมฺมํ ภาเวติ, โส อกุสลํ ธมฺมํ ปชหิตฺถาติ? โน…เป.… โย กุสลํ ธมฺมํ น ภาเวติ, โส อกุสลํ ธมฺมํ นปฺปชหิตฺถาติ? อคฺคมคฺคสมงฺคิญฺจ อรหนฺตญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสา ปุคฺคลา’’ติอาทินา ภาวนาวาเร จ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย เหฏฺฐา วุตฺตานุสาเรน ญาตพฺโพฯ

อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ ลกฺขณํฯ

อิมสฺส หิ ธมฺมยมกสฺส ปวตฺติมหาวาเร อุปฺปชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺตีติ อิเมสุ อุปฺปาทนิโรเธสุ กุสลากุสลธมฺมา ตาว เอกนฺเตน ปวตฺติยํเยว ลพฺภนฺติ, น จุติปฏิสนฺธีสุ, อพฺยากตธมฺมา ปน ปวตฺเต จ จุติปฏิสนฺธีสุ จาติ ตีสุปิ กาเลสุ ลพฺภนฺติ, เอวเมตฺถ ยํ ยตฺถ ยตฺถ ลพฺภติ, ตสฺส วเสน ตตฺถ ตตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

ตตฺริทํ นยมุขํ – กุสลากุสลานํ ตาว เอกกฺขเณ อนุปฺปชฺชนโต ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กโตฯ อพฺยากตา จาติ อิทํ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยตฺถ กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ อสญฺญภวํ สนฺธาย วุตฺตํ, อพฺยากตานํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติฏฺฐานสฺสาภาวา ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺเขโป กโต, นิโรธวาเร กุสลากุสลานํ เอกโต อนิรุชฺฌนโต ‘‘โน’’ติ วุตฺตนฺติ อิมินาว นยมุเขน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ อยํ ธมฺมยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโยฯ

อินฺทฺริยยมกมาติกตฺถวณฺณนา

อินฺทฺริยยมกมาติกายํ ปน ขนฺธยมกมาติกาทีสุ วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานาทิโก สพฺโพ อตฺถสํวณฺณนานโย เวทิตพฺโพฯ มนินฺทฺริยํ ปเนตฺถ ยถา จกฺขุนฺทฺริยาทิมูลเกหิ, ตเถว อิตฺถินฺทฺริยาทิมูลเกหิ สทฺธิํ สมฺปโยคํ คจฺฉติ, ตสฺมา นิกฺขิตฺตปฏิปาฏิยา อโยเชตฺวา สพฺเพหิปิ จกฺขุนฺทฺริยมูลาทีหิ สทฺธิํ ปริโยสาเน โยชิตํ, จกฺขุนฺทฺริเยน จ สทฺธิํ สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยโทมนสฺสินฺทฺริยานิ, โลกุตฺตรินฺทฺริยานิ จ ปฏิสนฺธิยํ นตฺถีติ น คหิตานิฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ เสสินฺทฺริยมูลเกสุปิ ยถานุรูปํ ญาตพฺพํฯ อินฺทฺริยานํ ปน พหุกตาย ธาตุยมกโตปิ พหุตรานิ ยมกานิ โหนฺติ อยํ วิเสโส, เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตานุสาเรน ญาตพฺพนฺติฯ อยํ อินฺทฺริยยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโยฯ

โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย

ยมกมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ